دیابت چیست و چرا مهم است؟

دیابت یک بیماری مزمن و متابولیک است که با بالا رفتن سطح قند خون (گلوکز) شناخته می‌شود. اگر این وضعیت کنترل نشود، به مرور می‌تواند به اندام‌های حیاتی مثل قلب، عروق خونی، چشم‌ها، کلیه‌ها و اعصاب آسیب برساند.

انواع دیابت

دیابت دو نوع اصلی دارد:

 

• • دیابت نوع ۲: شایع‌ترین نوع (بیش از ٪۹۰ موارد) است که معمولاً در بزرگسالان دیده می‌شود و زمانی رخ می‌دهد که بدن نسبت به انسولین مقاوم شود یا انسولین کافی تولید نکند. طی سه دهۀ اخیر، شیوع دیابت نوع ۲ در تمام کشورها (با هر سطح درآمدی) به شکل چشمگیری افزایش داشته است.

• • دیابت نوع ۱: پیش‌تر به نام «دیابت نوجوانان» یا «دیابت وابسته به انسولین» شناخته می‌شد. در این حالت، پانکراس انسولین بسیار کم یا هیچ انسولینی تولید نمی‌کند و بیمار برای بقا نیاز دائمی به انسولین دارد.

چرا درمان دیابت حیاتی است؟

دسترسی به درمان مقرون‌به‌صرفه، به‌ویژه انسولین، برای افراد مبتلا حیاتی است. به همین دلیل، هدف جهانی سازمان‌های سلامت، توقف روند رو به افزایش دیابت و چاقی تا سال ۲۰۲۵ تعیین شده است.

چند نفر در جهان دیابت دارند؟

امروز بیش از ۸۳۰ میلیون نفر در سراسر جهان با دیابت زندگی می‌کنند که بیشتر آن‌ها در کشورهای با درآمد پایین و متوسط هستند.

نکتۀ نگران‌کننده: بیش از نیمی از بیماران هیچ درمانی دریافت نمی‌کنند.
طی دهه‌های اخیر، هم تعداد مبتلایان و هم بیماران درمان‌نشده به‌طور پیوسته افزایش یافته است؛ این یعنی شکاف درمانی جهانی همچنان رو به گسترش است.

چرا دیابت نوع ۲ رو به افزایش است؟

دیابت نوع ۲ نتیجۀ ترکیب عوامل اجتماعی، اقتصادی، محیطی، ژنتیکی و جمعیت‌شناختی است و از جلمه مهم‌ترین دلایل افزایش آن:

 

• • رشد شهرنشینی

• • سالمند شدن جمعیت

• • کاهش فعالیت بدنی

• • افزایش اضافه‌وزن و چاقی

این عوامل باعث شده‌اند آمار ابتلا در سطح جهانی به شکل قابل توجهی رشد کند.

آیا می‌توان از دیابت نوع ۲ پیشگیری کرد؟

بله، از آن جا که دیابت نوع ۲ ارتباط نزدیکی با سبک زندگی دارد، پیشگیری از آن امکان‌پذیر است.

عوامل خطر اصلی دیابت

 

• • اضافه‌وزن و چاقی

• • کم‌تحرکی

• • رژیم غذایی ناسالم

• • سن بالاتر

• • سابقه خانوادگی

بهترین راهکارهای پیشگیری از دیابت

 

• • کاهش وزن حتی در حد ۵ تا ۷ درصد وزن بدن در افراد پرخطر

• • حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت بدنی متوسط در هفته (۳۰ دقیقه در روز، پنج روز در هفته)

• • مصرف بیشتر سبزیجات، میوه‌ها، غلات کامل، پروتئین کم‌چرب و چربی‌های سالم

• • محدود کردن قندهای افزوده، نوشیدنی‌های شیرین و چربی‌های اشباع

• • پرهیز از دخانیات و مصرف متعادل الکل

این تغییرات در سبک زندگی علاوه بر پیشگیری‌، در مدیریت دیابت نیز نقش کلیدی دارند.

باورهای غلط دربارۀ دیابت

با وجود شیوع بالا، هنوز باورهای نادرستی دربارۀ دیابت وجود دارد.

«فقط افراد چاق دیابت می‌گیرند.»
اضافه‌وزن عامل مهمی است اما تنها عامل نیست؛ بسیاری از افراد چاق دیابت نمی‌گیرند و در مقابل، افراد لاغر هم ممکن است مبتلا شوند.
«خوردن شکر زیاد مستقیماً باعث دیابت می‌شود.»
شکر به تنهایی عامل مستقیم نیست، اما رژیم پرکالری شامل قند و نوشیدنی شیرین می‌تواند باعث اضافه‌وزن و افزایش ریسک شود.

«دیابت بیماری جدی‌ای نیست.»
دیابت یکی از علل اصلی بیماری قلبی، نارسایی کلیه، نابینایی و قطع عضو است.

«بیماران دیابتی باید غذای متفاوتی بخورند.»
رژیم سالم برای دیابتی‌ها همان رژیم سالمی است که برای همه توصیه می‌شود.

«علائم دیابت را همیشه می‌توان تشخیص داد.»
دیابت نوع ۲ می‌تواند سال‌ها خاموش و بدون علامت باشد.

تأثیر دیابت بر روان و احساسات

زندگی با دیابت فقط یک چالش جسمی نیست؛ بار روانی زیادی هم دارد.

 

• • افراد مبتلا به دیابت ۲ تا ۳ برابر بیشتر از دیگران در معرض افسردگی هستند.

• • بسیاری از بیماران دچار اضطراب و فرسودگی ناشی از مدیریت مداوم بیماری می‌شوند.

بر اساس نظرسنجی فدراسیون بین‌المللی دیابت:

 

• • ۷۷٪ بیماران مشکلات روانی (افسردگی، اضطراب یا فرسودگی) را تجربه کرده‌اند.

• • ۷۶٪ از مدیریت روزانه (مثل تزریق انسولین یا محدودیت‌های غذایی) دچار استرس شده‌اند.

• • ۵۸٪ احساس تبعیض یا انگ اجتماعی داشته‌اند.

• • ۷۹٪ فرسودگی ناشی از دیابت را تجربه کرده‌اند.

این فشارهای روانی می‌توانند باعث شوند برخی بیماران درمان خود را قطع یا کم‌اهمیت کنند؛ موضوعی که تهدیدی جدی برای سلامت محسوب می‌شود.

آمار جهانی دیابت (۲۰۲۴–۲۰۲۵)

 

• • مبتلایان: ۵۸۹ میلیون بزرگسال (۲۰ تا ۷۹ سال) در جهان → حدود ۱ نفر از هر ۹ نفر.

• • پیش‌بینی ۲۰۵۰: ۸۵۳ میلیون نفر (۱ نفر از هر ۸ بزرگسال).

• • نوع ۲: بیش از ۹۰٪ کل موارد (حدود ۹۶٪ طبق برآورد GBD 2021).

• • دیابت تشخیص‌داده‌نشده: ۴ نفر از هر ۱۰ بزرگسال مبتلا خبر ندارند.

• • مرگ‌ومیر:
    

     

    • • سال ۲۰۲۱: حدود ۱.۶ میلیون مرگ مستقیم ناشی از دیابت (۴۷٪ پیش از ۷۰ سالگی).
    • • سال ۲۰۲۴: حدود ۳.۴ میلیون مرگ ناشی از علل مرتبط با دیابت.

• • منطقه MENA (خاورمیانه و شمال آفریقا):
    

     

    • • ۱ نفر از هر ۶ بزرگسال دیابت دارد (امروز ≈ ۸۵ میلیون نفر؛ پیش‌بینی ۲۰۵۰: ۱۶۳ میلیون).
    • • ۱ نفر از هر ۳ بیمار در این منطقه تشخیص‌داده‌نشده است.

آمار دیابت در ایران

 

• • مبتلایان (۲۰۲۴): حدود ۵.۴۵ میلیون نفر (بزرگسالان ۲۰–۷۹ سال).

• • شیوع: حدود ۹٪ در این گروه سنی.

• • نابرابری جغرافیایی: در برخی مناطق، شیوع بین زنان از ۳.۲٪ تا ۱۹.۸٪ متغیر بوده است.

• • عوامل خطر اصلی:
    

     

    • • اضافه‌وزن ≈ ۶۰.۵٪
    • • چاقی ≈ ۲۴.۹٪
    • • کم‌تحرکی ≈ ۳۱.۹٪

روند تاریخی: از ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹، آمار بروز، شیوع و مرگ‌ومیر ناشی از دیابت نوع ۲ تقریباً دو برابر شده است.

پیش‌بینی: اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، تا سال ۲۰۳۰ حدود ۹.۲ میلیون ایرانی با دیابت زندگی خواهند کرد.

پرسشنامۀ FINDRISC؛ ابزاری ساده برای سنجش خطر دیابت

یکی از ابزارهای معتبر برای برآورد خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ در ۱۰ سال آینده، پرسشنامۀ FINDRISC است. این پرسشنامه در برنامه ملی پیشگیری از دیابت فنلاند توسط دو پژوهشگر (Lindström و Tuomilehto) طراحی شد و از آن زمان در کشورهای مختلف و در شرایط گوناگون (کلینیک‌ها، محیط‌های کاری و حتی کمپین‌های جامعه‌محور) مورد استفاده و اعتبارسنجی قرار گرفته است.

ویژگی مهم FINDRISC کوتاه، رایگان و غیرتهاجمی بودن است و نیازی به آزمایش خون ندارد. به همین دلیل، معمولاً به عنوان گام اول در غربالگری به کار می‌رود:
۱. ابتدا با پرسشنامه افراد پرخطر شناسایی می‌شوند.
۲. سپس برای تأیید، آزمایش‌های دقیق‌تر مثل قند ناشتا، HbA1C یا تست تحمل گلوکز (OGTT) انجام می‌شود.

عوامل سنجیده‌شده در FINDRISC

این پرسشنامه شامل هشت عامل روزمره است که هر کدام امتیاز مشخصی دارند و مجموع آن‌ها بین ۰ تا ۲۶ متغیر است:

 

• • سن

• • شاخص توده بدنی (BMI)

• • دور کمر

• • میزان فعالیت بدنی روزانه

• • مصرف روزانه میوه و سبزیجات

• • مصرف داروهای فشار خون

• • سابقۀ قند خون بالا

• • سابقۀ خانوادگی دیابت

امتیاز بالاتر به معنای ریسک بیشتر ابتلا به دیابت نوع ۲ است. نکتۀ جالب این است که اجرای FINDRISC تنها به یک متر نواری (برای اندازه‌گیری دور کمر) و پاسخ به پرسش‌ها نیاز دارد؛ بنابراین در مراقبت‌های اولیه و غربالگری جمعیتی ابزاری کاربردی و عملی محسوب می‌شود.

توصیه‌های بین‌المللی برای پیشگیری از دیابت نوع ۲

فدراسیون بین‌المللی دیابت (IDF) پرسشنامۀ FINDRISC را با نام Test2Prevent طراحی کرده و استفاده از آن را به‌عنوان گام اول غربالگری توصیه می‌کند. بر اساس بیانیه سال ۲۰۲۴، بر اساس بیانیه سال ۲۰۲۴، اگر فردی در این پرسشنامه پرخطر شناسایی شود، انجام یک تست تحمل گلوکز یک‌ساعته (۱h-OGTT) پیشنهاد می‌شود. این رویکرد مرحله‌ای باعث می‌شود افراد پرخطر سریع‌تر شناسایی، از آزمایش‌های غیرضروری جلوگیری و مراقبت‌های پیشگیرانه در زمان مناسب آغاز شود.

دیابت نوع ۲ بیماری‌ای شایع اما قابل پیشگیری است. اصلاح سبک زندگی (وزن سالم، فعالیت بدنی منظم، تغذیۀ متعادل و ترک سیگار) می‌تواند خطر ابتلا را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. ابزارهایی مثل پرسشنامۀ FINDRISC و توصیه‌های بین‌المللی IDF نشان می‌دهند که غربالگری ساده و اقدامات پیشگیرانه، بهترین سرمایه‌گذاری برای آینده سلامت جامعه است.