برای سال‌های زیادی، تصور بر این بود که ژن‌ها سرنوشت ما را از بدو تولد تعیین می‌کنند اما پژوهش‌های جدید در علم ژنتیک و سالمندی نشان می‌دهد که این دیدگاه کامل نیست. ژن‌ها زیرساخت اصلی بدن ما را می‌سازند، اما این تنها زمانی معنا پیدا می‌کند که با محیط و شیوۀ زندگی‌مان در تعامل قرار گیرد.
مطالعات جمعیتی و پژوهش‌های منتشرشده نشان می‌دهند که سهم ژنتیک در طول عمر کمتر از آن چیزی است که زمانی تصور می‌شد. میانگین تأثیر ژن‌ها بر طول عمر بین ۲۰ تا ۳۰ درصد برآورد شده، در حالی که در حدود ۷۰ درصد تفاوت‌ها در سلامت و پیری ناشی از عوامل محیطی و رفتاری است. اگر ژن‌ها را همانند بذر در نظر بگیریم، محیط، خاک، آفتاب و آبی است که آن بذر در آن رشد می‌کند. بنابراین، درست است که بذر نوع گیاه را تعیین می‌کند اما کیفیت محیط نقشی تعیین‌کننده در میزان سالم و قوی ماندن آن گیاه دارد. درک ارتباط سه‌جانبۀ ژن‌ها، محیط و سبک زندگی، قدم درستی در مسیر سلامت شخصی و آگاهانه دارد.
سهم ژنتیک در طول عمر چقدر است؟
برای بسیاری از ما، ژن‌ها به‌عنوان مهم‌ترین عامل سلامت شناخته می‌شوند اما مطالعات ژنتیکی و اپیدمیولوژیکی نشان می‌دهند واقعیت پیچیده‌تر است. بررسی‌هایی که بر روی دوقلوها و جمعیت‌های بزرگ انجام شده نشان می‌دهند که ارث‌پذیری طول عمر در انسان حدود ۲۰ تا ۳۰٪ است یعنی تنها قسمت کوچکی از تفاوت در طول عمر افراد به ژن‌ها برمی‌گردد و بخش عمده به عوامل غیر ژنتیکی بستگی دارد. برای مثال، مطالعه‌ای روی دوقلوهای دانمارکی نشان داده که حتی با ژن‌های مشابه، تفاوت در سبک زندگی منجر به تفاوت در سلامت و مرگ‌ومیر می‌شود PMC. این یعنی در صورت مساعد بودن شرایط، زمینه برای سلامت بهتر فراهم می‌شود؛ اما اگر شرایط محیطی ناسالم باشد، همان ژن‌ها ممکن است در بهترین حالت فعال نمانند. این واقعیت پایه‌ای را می‌سازد: ژن‌ها کافی نیستند، بلکه تعامل آن‌ها با محیط اهمیت دارد.
محیط؛ فعال‌کننده یا خاموش‌کنندهٔ استعدادهای ژنتیکی
تعامل ژن و محیط یکی از مهم‌ترین کلیدهای فهم تفاوت‌های فردی در پاسخ به فشارهای محیطی است. منظور از محیط، ترکیب گسترده‌ای از عوامل بیرونی یعنی تغذیه، آلودگی هوا، استرس روانی، کیفیت خواب، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و پیامدهای ارتباطات اجتماعی است. اینها همان عواملی هستند که اثر ژن‌ها را تشدید یا مهار می‌کنند. مطالعات ژن–محیط در حوزۀ سلامت نشان داده‌اند که محیط می‌تواند موجب تغییر بیان ژن‌ها شود؛ یعنی ژنی که در شرایط مساعد فعال است ممکن است در محیط نامساعد خاموش شود و بالعکس. Nature+2PMC+2 برای مثال، پژوهش‌های مروری دربارۀ عوامل اجتماعی و سبک زندگی نشان داده‌اند که افرادی با ژن‌های پرخطر اما زندگی سالم‌تر، بیماری‌های مزمن را دیرتر تجربه می‌کنند یا اصلاً تجربه نمی‌کنند. PMC
سبک زندگی؛ میانجی ژن و محیط
رفتارهای روزمرۀ ما میانجی اصلی میان ژن‌ها و محیط به شمار می‌روند. سبک زندگی ما شامل تغذیه، فعالیت جسمانی، مدیریت استرس، کیفیت خواب و تعاملات اجتماعی، مجموعه عواملی است که اثر محیط بر ژن‌ها را تقویت یا تضعیف می‌کند. مطالعات نشان می‌دهند که در جمعیت‌های بزرگ، کسانی که سبک زندگی سالم دارند حتی اگر ریسک ژنتیکی بالایی داشته باشند، وضعیت سلامت بهتری در مقایسه با کسانی که ریسک ژنتیکی پایین ولی سبک زندگی ناسالم دارند، نشان می‌دهند. PMC+1 در واقع می‌توان گفت سبک زندگی میانجی است: محیط پیام‌هایی می‌فرستد و ژن‌ها آماده‌اند که پاسخ دهند، اما این رفتار ماست که تعیین می‌کند پیام‌های مثبت یا منفی به ژن‌ها برسند یا نه.
چرا شناخت تعامل ژن، محیط و سبک زندگی برای سلامت ما حیاتی است؟
ژن‌ها نقشهٔ زیستی بدن را می‌سازند، اما این محیط و رفتار روزمره است که تعیین می‌کند کدام ژن‌ها فعال یا خاموش شوند. مطالعات دوقلوهای همسان نشان داده‌اند که حتی با ژن‌های کاملاً یکسان، تغذیه، خواب، استرس و روابط اجتماعی می‌توانند الگوهای اپی‌ژنتیکی متفاوتی ایجاد کنند (Fraga et al., 2005). شواهد جدید نیز نشان می‌دهد که سبک زندگی سالم شامل تغذیهٔ متعادل، فعالیت بدنی منظم و مدیریت استرس، می‌تواند اثر ژن‌های پرخطر را کاهش دهد و بیان ژن‌های محافظتی را تقویت کند. این یافته‌ها پیام روشنی دارند: ژن‌ها جهت را مشخص می‌کنند، اما این انتخاب‌های ما هستند که مقصد سلامت و طول عمرمان را تعیین می‌کنند.
دیدگاهتان را بنویسید